در پی مطرح‌شدن مباحثی درباره ضرورت ترویج و توسعه گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای در زمینه‌های تخصصی مختلف حسابداری در ایران، در این یادداشت به اختصار به معرفی انواع گواهینامه‌ها، فلسفه وجودی آنها، ویژگی‌ها و تفاوتهای گواهینامه‌های دانشگاهی و گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای، تفاوت گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای و پروانه کار، و سابقه اعطای گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای در حسابداری ایران می‌پردازم.
انواع گواهینامه‌ها
ما انسانها از بدو تولد تا زمان مرگ با انواع و اقسام گواهینامه سر و کار داریم. گواهینامه تولد، گواهینامه هویت (کارت ملی)، گواهینامه هویت دیجیتال، گواهینامه تحصیلات (از دبستان تا دکتری)، گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای، گواهینامه ازدواج، گواهینامه مالکیت، گواهینامه سپرده بانکی، گواهینامه سهام، گواهینامه اوراق بدهی، گواهینامه کیفیت، گواهینامه امضاء،...، و گواهینامه مرگ، از جمله گواهینامه‌های مختلفی هستند که ما در زمینه‌های مختلف با آنها سر و کار داریم.
فلسفه وجودی (چرایی)
فلسفه وجودی صدور گواهینامه‌ها همان طور که از نام آنها مشخص است، «گواهی کردن (to certify)» موضوعی مشخص (تولد، هویت، هویت دیجیتال، تحصیلات، صلاحیت حرفه‌ای، ازدواج، مالکیت، سپرده بانکی، سهام، بدهی، کیفیت، امضاء،...، مرگ) از سوی نهادی رسمی یا نهادی مورد اعتماد عمومی (سازمان ثبت احوال کشور، سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، مدارس، دانشگاهها، بانکها، انجمن‌ها،...) است.
گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای
در زمینه ارائه خدمات حرفه‌ای همچون حسابداری، پزشکی، وکالت،...، به‌روشنی تفاوت بین دارندگان تحصیلات دانشگاهی و افراد دارای صلاحیت حرفه‌ای مشهود است. تحصیلات (آموزش) شرط لازم ولی ناکافی برای ارائه خدمات حرفه‌ای است. عموما فردی دارای صلاحیت برای ارائه خدمات حرفه‌ای شناخته می‌شود که علاوه بر تحصیلات (دانش)، دارای تجربه (یا کارآزمودگی) نیز باشد. مجموعه تحصیلات و تجربه موردنیاز برای ارائه یک خدمت تخصصی معمولا به دو روش از سوی یک انجمن حرفه‌ای «گواهی» و منجر به صدور «گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای» برای فرد واجد شرایط می‌شود.
در روش اول، انجمن حرفه‌ای مجموعه دانشها، مهارت‌ها، و کارآزمودگی مورد نیاز در یک زمینه تخصصی مشخص را تعیین می‌کند، و فرد متقاضی برای دریافت آن گواهینامه ملزم به کسب آن مجموعه دانشها، مهارت‌ها، و کارآزمودگی مورد نیاز است. در حسابداری، انجمن‌های بریتانیایی و کشورهای مشترک‌المنافع، شامل انجمن حسابداران چارترد انگلستان و ولز (ICAEW)، انجمن حسابداران رسمی چارترد (ACCA)، انجمن حسابداران مدیریت چارترد (cima)، انجمن حسابداران چارترد ایرلند، انجمن حسابداران چارترد اسکاتلند، انجمن حسابداران چارترد کانادا، انجمن حسابداران چارترد هند، انجمن حسابداران چارترد پاکستان،... از این روش برای گواهی کردن صلاحیت حرفه‌ای افراد متقاضی ارائه خدمات حرفه‌ای حسابداری استفاده می‌کنند. در این روش، افراد بی‌نیاز از تحصیلات دانشگاهی هستند. چرا که مجموعه دانشها، مهارت‌ها، و کارآزمودگی مورد نیاز را تحت نظارت آن انجمن کسب می‌کنند. و در نهایت، در صورت موفقیت در «دوره» مربوط، با دریافت گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای صادره از سوی آن انجمن، در جامعه و نزد ذینفعان مختلف به عنوان فرد دارای صلاحیت حرفه‌ای برای ارائه آن خدمت حرفه‌ای مشخص شناخته می‌شوند.
در روش دوم، حداقل تحصیلات دانشگاهی (لیسانس) و حداقل تجربه کاری مورد نیاز از سوی انجمن حرفه‌ای تعیین می‌شود. سپس، صلاحیت متقاضیان واجد این شرایط از راه برگزاری آزمون حرفه‌ای ارزیابی می‌شود. در حسابداری، انجمن حسابداران خبره امریکا (AICPA)، انجمن حسابداران مدیریت امریکا (IMA)، و اغلب انجمن‌های حرفه‌ای غیربریتانیایی، از جمله، جامعه حسابداران رسمی ایران و انجمن حسابداران خبره ایران از این روش برای گواهی کردن صلاحیت حرفه‌ای افراد متقاضی ارائه خدمات حرفه‌ای حسابداری استفاده می‌کنند. در این روش، افراد نیازمند داشتن حداقل تحصیلات دانشگاهی (لیسانس) و حداقل سابقه کار حرفه‌ای مرتبط هستند. و در نهایت، در صورت موفقیت در «آزمون» مربوط، با دریافت گواهینامه حرفه‌ای صادره از سوی آن انجمن، در جامعه و نزد ذینفعان مختلف به عنوان فرد دارای صلاحیت حرفه‌ای برای ارائه آن خدمت حرفه‌ای مشخص شناخته می‌شوند.
تفاوت گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای
و گواهینامه تحصیلات دانشـــگاهی
تفاوتهای اصلی گواهینامه تحصیلات دانشگاهی و گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای عبارتند از:
- گواهینامه تحصیلات دانشگاهی از سوی دانشگاهها و موسسات آموزش عالی مختلف با کیفیت‌های بسیار متفاوتی در گستره‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی ارائه می‌شوند (مثلا، کیفیت گواهینامه دکتری حسابداری دانشگاه شیکاگو بسیار متفاوت از کیفیت دکتری حسابداری یک دانشگاه درجه چندم هند است). ولی از آنجا که معمولا انجمن‌های صادرکننده گواهینامه‌های حرفه‌ای در گستره‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی یکتا هستند، کیفیت گواهینامه‌های حرفه‌ای صادره از سوی آنها مشابه هستند (مثلا، کیفیت گواهینامه ACCA دریافتی از سوی متقاضیان ساکن در کشورهای مختلف مشابه است).
- اعتبار گواهینامه تحصیلات دانشگاهی مادام‌العمر، بی‌نیاز از تمدید، و غیرقابل ابطال از سوی دانشگاه صادرکننده آن است. در حالی که اعتبار گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای معمولا یک ساله، نیازمند تمدید اعتبار، و قابل ابطال از سوی انجمن صادرکننده آن است.
- گواهینامه تحصیلات دانشگاهی صرفاً دانش دارنده آن را صرفاً در تاریخ دریافت گواهینامه گواهی می‌کند. در حالی که گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای هم دانش، هم تجربه و هم پایبندی دارنده آن به اخلاق حرفه‌ای را به صورت مستمر (سالانه) گواهی می‌کند. ساز و کار این گواهی‌گری مستمر نیز از طریق الزامات آموزش حرفه‌ای مستمر (CPD)، کنترل کیفی خدمات و اخلاق حرفه‌ای است.
- گواهینامه تحصیلات دانشگاهی معمولا دانش عمومی (مبانی دانش) فرد را گواهی می‌کند (مثلا، لیسانس حسابداری). در حالی که گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای معمولا صلاحیت حرفه‌ای فرد را در یک زمینه تخصصی گواهی می‌کند (مثلا، گواهینامه بازرس رسمی تقلب).
تفاوت گواهنامه صلاحیت حرفه‌ای
و پروانه (جواز) کار
بعضی از خدمات حرفه‌ای از چنان تاثیر و حساسیت بالایی بر منافع عمومی برخوردارند که فقط افراد مجاز (دارای مجوز یا پروانه کار) می‌توانند آن خدمات را ارائه کنند. در خدمات متنوع حسابداران در زمینه‌های تخصصی مختلف فقط ارائه خدمات اطمینان‌بخشی در زمره این نوع خدمات قرار دارند. در ایران، دو گروه کلی خدمات اطمینان‌بخشی از سوی حسابداران حرفه‌ای ارائه می‌شود: نخست، خدماتی که از سوی حسابداران رسمی (اعضای جامعه حسابداران رسمی ایران) ارائه می‌شوند و با اصطلاح کلی (ولی نه چندان دقیق) «حسابرسی مستقل» آنها را می‌شناسیم. و دوم، خدماتی که از سوی کارشناسان رسمی دادگستری (اعضای کانون کارشناسان رسمی دادگستری) ارائه می‌شوند. از این رو، فقط این دو گروه دارندگان گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای هستند که علاوه بر گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای نیازمند کسب پروانه (جواز) کار نیز هستند.
در سایر زمینه‌های تخصصی حسابداری، نه در ایران و نه در کشورهای دیگر جهان، دارندگان گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای نیازمند کسب پروانه (جواز) کار برای ارائه آن خدمت حرفه‌ای نیستند. کارکرد گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای در این زمینه‌های تخصصی صرفا جلب اعتماد ذینفعان استفاده از آن خدمات تخصصی است. در واقع، ذینفعان هنگام نیاز به دریافت این خدمات تخصصی به جای آن که خودشان صلاحیت افراد داوطلب را ارزیابی کنند، به افراد گواهی‌شده از سوی یک نهاد معتبر حرفه‌ای اعتماد می‌کنند.
البته همواره این ظرفیت قانونی وجود دارد، که نهادهای ناظر (مثلا، بانک مرکزی در بازار پول؛ سازمان بورس و اوراق بهادار در بازار سرمایه؛ بیمه مرکزی در بازار خدمات بیمه‌ای؛...)، در جهت پاسداری از منافع عمومی، اشخاص فعال در این بازارها را به استفاده از خدمات افراد دارای صلاحیت ملزم کنند. به عنوان مثال، در ایران، طبق ضوابط سازمان بورس و اوراق بهادار، افراد شاغل در نهادهای مالی مختلف (کارگزاریها، تامین سرمایه‌ها، مشاوره‌های سرمایه‌گذاری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، رتبه‌بندی‌‌های اعتباری،...) ملزم به داشتن گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای مربوط هستند. یا طبق ضوابط بیمه مرکزی، افراد شاغل در نمایندگی‌های بیمه ملزم به داشتن گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای مربوط هستند. به همین سیاق، شرکتهای ثبت‌شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار، شرکتهای پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران، شرکتهای پذیرفته‌شده در فرابورس ایران، بانکها، شرکتهای بیمه، ...، و سایر شرکتها، سازمانها و موسسات دارای تاثیرات گسترده بر منافع عمومی را می‌توان از سوی نهادهای ناظر، و حتی به موجب قانون، ملزم به استفاده از خدمات تخصصی افراد دارای صلاحیت حرفه‌ای (دارندگان گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای) در بخش‌های مختلف امور مالی خود کرد. مثلا، این شرکتها ملزم شوند ارشدترین مسئول مالی (CFO) خود را از بین دارندگان گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای منصوب کنند.
گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای:
ساز و کارِ «صفر و یکی» تشخیص صلاحیت
ساز و کار گواهی‌گری صلاحیت حرفه‌ای در زمینه‌های تخصصی مختلف عموما یک ساز و کار «صفر و یکی» و فاقد رتبه‌بندی کیفی است. یعنی، افراد یا صلاحیت ارائه یک خدمت حرفه‌ای را دارند یا ندارند. نهایت رتبه‌بندی که در بین گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای صادره از سوی انجمن‌های حسابداران حرفه‌ای در جهان دیده می‌شود، رویه‌ای است که در انجمن‌های بریتانیایی متداول است. طبق رویه معمول در این انجمن‌ها، دارندگان گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای صادره از سوی این انجمن‌ها پس از سپری کردن چند سال و کسب شرایطی تکمیلی یک رتبه (مثلا، از ACCA به FCCA یا از CA به FCA) ارتقاء می‌یابند. البته این رتبه‌بندی نیز صرفا یک ارتقاء درون‌انجمنی است و در دامنه خدمات قابل ارائه از سوی این افراد تاثیری ندارد. به عنوان مثال، یک ACCA مجاز به ارائه همه خدماتی است که یک FCCA می‌تواند انجام دهد.
سابقه اعطای گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای در حسابداری ایران
نخستین گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای که از سوی یک انجمن حسابداران حرفه‌ای در ایران صادر شده است، گواهینامه «حسابدار خبره» صادره از سوی انجمن حسابداران خبره ایران در سال 1351 است. در آن سال، همزمان با تاسیس انجمن، این گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای به اعضای مجمع موسسان انجمن اعطا شد. البته بخش عمده این افراد از اعضای انجمن حسابداران چارترد انگلستان و ولز (CA - حسابدار چارترد انگلستان) و انجمن حسابداران رسمی چارترد (ACCA) بودند.
«حسابدار رسمی» دومین گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای صادره در تاریخ حسابداری ایران بود، که پس از تاسیس کانون حسابداران رسمی در سال 1352 به اعضای کانون اعطا شد.
پس از انقلاب 1357، کانون حسابداران رسمی منحل و انجمن حسابداران خبره ایران برای چند سال غیرفعال شد. با این حال، پس از کسب دوباره پروانه فعالیت انجمن (از سال 1359) از بهمن 1364 سومین گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای در تاریخ حسابداری ایران با عنوان «حسابدار مستقل» از سوی انجمن به آن گروه از اعضای انجمن که به عنوان شریک و مدیر در موسسات حسابرسی بخش خصوصی شاغل بودند اعطا شد. پس از آن سال، عنوان «حسابدار خبره» به طور ضمنی از جایگاه گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای ساقط شد. زیرا هر دارنده لیسانس حسابداری که دارای پنج سال سابقه کار حرفه‌ای در هر زمینه تخصصی حسابداری بود، پس از گذراندن یک مصاحبه تخصصی نسبتا ساده، می‌توانست حائز این عنوان شود. ولی برای دریافت گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای «حسابدار مستقل» حتما باید در جایگاه مدیر حسابرسی یک موسسه حسابرسی شاغل می‌بود و می‌توانست در آزمون تخصصی نسبتا دشوار مربوط نیز موفق شود.
در سال 1380 با راه‌اندازی جامعه حسابداران رسمی ایران (توسط حسابداران مستقل عضو انجمن حسابداران خبره ایران و حسابرسان شاغل در موسسات حسابرسی دولتی) گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای «حسابدار رسمی» مجددا در حرفه حسابداری ایران احیاء شد. به جز موسسان جامعه و مدیران دولتی که از گذراندن آزمون معاف شدند، سایر دارندگان این گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای افرادی هستند که علاوه بر داشتن تحصیلات دانشگاهی و تجربه کاری مرتبط، موفق به گذراندن آزمون دشوار مربوط نیز شده‌اند. در ایران، به موجب قانون صرفا دارندگان این گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای مجاز به ارائه خدمات اطمینان‌بخشی (حسابرسی مستقل) هستند.
و نهایتا، در پی تصویب اساسنامه جدید انجمن حسابداران خبره ایران در سال 1393 دو گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای جدید (علاوه بر گواهینامه «حسابدار مستقل») با عناوین «حسابدار مالی خبره» و «حسابدار مدیریت خبره» از سوی انجمن به داوطلبان واجد شرایطی که موفق به گذراندن آزمون مربوط می‌شوند اعطا می‌شود. طبق ماده 8 اساسنامه انجمن و مفاد «آیین‌نامه چگونگی احراز شرایط عضویت خبره» (مصوب 28 فروردین 1396 شورای عالی انجمن) افرادی مجاز به شرکت در آزمونهای دریافت این گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای هستند که دو سال از عضویت آنان در انجمن گذشته باشد، و دارای سابقه کار حرفه‌ای مربوط باشند.
آزمونهای اعطای این گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای از سال 1396 هر سال توسط انجمن برگزار می‌شوند. تا کنون حدود 800 نفر از بین بیش از یازده هزار عضو انجمن موفق به دریافت یکی از گواهینامه‌های صلاحیت حرفه‌ای انجمن (حسابدار مستقل خبره، حسابدار مدیریت خبره، حسابدار مالی خبره) شده‌اند.
طهران، نوروز 1400هـ.ش.
پی‌نوشت:این یادداشت برای نخستین بار نوروز 1400 از طریق حساب دکتر محسن قاسمی در اینستاگرام (اینجا) منتشر شد.
نقل بخشی یا همه این یادداشت با ارجاع به این نشانی اینترنتی بلامانع و مایه سپاسگزاری نویسنده است.
دیدگاه خود را بنویسید